Զապել Եսայան

Գրող

Զապել Եսայանը ծնվել է 1878 թվականին Կոստանդնուպոլիսի ասիական մասում։ Լինելով առաջադեմ հայացքների կրող՝ նա ոչ միայն կարողանում է կրթություն ստանալ, այլև հասնում է արտերկիր և ուսումը շարունակում Փարիզի Սորբոնի համալսարանում, որտեղ և հանդիպում ու ամուսնանում է Տիգրան Եսայանի հետ։ Սակայն ընտանիքին վիճակված էր երկար տարիներ ապրել միմյանցից առանձին՝ ամուսինը և դուստրը՝ Սոֆին, Ֆրանսիայիում, իսկ Զապելը և նրանց որդին՝ Հրանտը, վերադառնում են Կոստանդնուպոլիս՝ 1908թ.-ի Երիտթուրքական հեղափոխությունից անմիջապես հետո։

Հայ պատրիարքարանը նրան հանձնարարում է զեկույցներ կայացնել 1909 թ. Ադանայի կոտորածների վերաբերյալ, որը 1911թ.-ին հրատարակվում է առանձին գրքով և կոչվում «Աւերակներուն մեջ»: Նրա հետագա ստեղծագործությունները բավականին հեղափոխական էին:

Գրողի ամենահայտնի ստեղծագործությունը ՝ «Սիլհդարի պարտեզները» գրվել է Երևանում այն ժամանակ, երբ գրողը տեղափոխվեց երեխաների հետ 1933 թ.-ին:

Զապել Եսայանին հաջողվում է խուսափել 1915թթ.-ի ձերբակալումներից և փախնել Բուլղարիա Հայոց ցեղասպանության ժամանակ։ Հետագայում վերադառնում է՝ օգնելու Կիլիկիայի, Թբիլիսիի և Բաքվի փախստականներին և որբերին: Այս ժամանակահատվածում նրա աշխատանքները ներառում էին Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին վկայությունը` «Ժողովրդի մը հոգեվարքը» (1917) և վեպ՝ «Հոգիս աքսորեալ» (1922):

1926թ.-ին Զապելն այցելում է նորաստեղծ Խորհրդային Հայաստան և ոգևորվելով ապագայի պայծառ հեռանկարով՝ որոշում է այստեղ բնակություն հաստատել: Գրողի ամենահայտնի ստեղծագործությունը ՝ «Սիլհդարի պարտեզները» գրվել է Երևանում այն ժամանակ, երբ գրողը տեղափոխվեց երեխաների հետ 1933 թ.-ին:

Միայն վերջին տարիներին Եսայանին համարեցին 20-րդ դարի ակնառու մտավորական, գրական և հասարակական գործիչ:

Ֆրանսիական գրականության պրոֆեսորի և հեղինակի կյանքը կտրուկ ավարտ ունեցավ 1936-1937-ական թթ.՝ Ստալինյան Մեծ ահաբեկչության ժամանակահատվածում: Եսայանն աքսորվեց, այս անգամ ՝ Սիբիր: Ենթադրվում է, որ նա մահացել է 1943 թվականին, չնայած նրա մահվան հանգամանքները շարունակում են մնալ անորոշ: Զապելի հետնորդները/ժառանգները մինչ օրս ապրում են Հայաստանում:

Զապել Եսայանին իր առաջադիմական հայացքների պատճառով չէին ընդունում Հայաստանում եւ չուներ հեղինակություն։ Իսկ Սփյուռքը չէր ողջունում նրա՝ Խարհրդային Հայաստանին ցուցաբերած աջակցության պատճառով: Միայն վերջին տարիներին Եսայանին համարեցին 20-րդ դարի ակնառու մտավորական, գրական և հասարակական գործիչ:

Պրոֆեսոր Մարկ Նիշանյանի խոսքով՝ «Աւերակներուն մեջ» վեպը «հայոց լեզվով միակ աշխատանքն է, որտեղ ականատեսների վկայությունները վերածվում են գեղարվեստական արժեք ունեցող տեքստի»: Զապել Եսայանի վկայակոչումներից մի հատված, որը թարգմանել է Ջենիֆեր Մանուկյանը. «Երբ մենք առաջին անգամ ոտք դրեցինք Մերսինե, իմ տպավորությունը դրամասին հստակ էր: Ասես անցնում էինք մահվան տիրույթ: Մարդիկ ընդունեցին մեզ անասելի տխրությամբ: Նրանք սեղմեցին մեր ձեռքերը և անցան մեր առջևով: Ո՞վ գիտի, թե ինչն էր մեզանում այդքան օտար, ինչը նրանց ստիպեց չցանկանալ խոսել մեզ հետ: Պատսպատվելով վշտի մեջ՝ նրանք խմբով կանգնել էին և նայում էին մեզ՝ արցունքով լցված աչքերով»: